Chiều 26-10, Phòng Văn hóa và Thông tin thị xã Sơn Tây, cho biết: Vào dịp tháng Giêng và tháng Chín hằng năm, Đền Và tổ chức lễ hội đón tiếp những người con quê hương và du khách thập phương về dâng hương để tỏ lòng tri ân Đức Thánh Tản. Trong đó có lễ hội Đả ngư (hội đánh cá), diễn ra vào rằm tháng Chín âm lịch, bắt nguồn từ một truyền thuyết Đức Thánh Tản kéo vó trên sông Tích.

Đông đảo nhân dân dự lễ hội Đả ngư năm 2022.

Truyền thuyết kể rằng, một hôm, Thánh Tản Viên giả dạng thành lão nông đi dạo trên sông Tích, đến đoạn giữa cầu Vang (cây cầu bắc qua dòng sông Tích), thấy một ông già ngồi kéo vó. Lúc trời đứng bóng, ông già mở cơm nắm muối vừng rồi mời ngài cùng ăn. Cảm kích trước tấm lòng của ông, ngài hỏi thăm và muốn giúp ông việc kéo cá.

Ông già than phiền vì từ sáng đến giờ chưa được con cá nào. Ngài vui vẻ xin ông kéo thử một mẻ. Thật kỳ lạ, khi cầm vó kéo lên, ông già thấy rất nhiều cá. Ông sung sướng vội vàng bắt cá vào giỏ. Hai người vừa bắt vừa đếm được 99 con. Thấy đáy vó còn duy nhất một con cá trê đang mang bụng chửa, ông già đã nghe lời ngài thả nó về sông để làm phúc.

Thánh Tản Viên còn ở lại dạy ông lão cách chế biến cá thành các món ăn ngay ở nơi kéo cá, không kịp về nhà lấy muối nên các món đều ăn nhạt. Ăn xong, Thánh Tản Viên thấy nhạt miệng liền dạy ông lão hái quả cau tươi cùng lá trầu và vỏ cây quạch đưa lên miệng nhai mà không cần dùng vôi. Lạ thay, càng nhai, ông cụ càng cảm thấy người phấn khích, bừng nóng, miệng thơm tho chẳng còn chút tanh của cá nữa. Kể từ đó, ông lão biết cách làm vó và chế biến món cá rồi dạy nhân dân trong vùng làm theo.

Còn chuyện con cá trê, sau khi được phóng sinh đã sinh nở đầy đàn. Nhớ ơn cứu mạng, khi sắp chết, cá trê nọ đã cố bơi về gần Đền Và, ngoảnh đầu bái lạy. Nơi này về sau gọi là xóm cá Trê (nay thuộc thôn Đồng Đổi, xã Thanh Mỹ, thị xã Sơn Tây).

Tưởng nhớ công ơn Đức Thánh Tản, hằng năm, nhân dân trong vùng mở hội đánh cá trên sông Tích vào ngày rằm tháng Chín âm lịch.

Thanh niên trai tráng tham gia bắt cá trên sông Tích.

Lệ vùng này quy định, mùa đánh cá trên sông Tích diễn ra trong 3 tháng, nhất thiết chỉ được bắt từ ngày mở hội.

Mỗi khi vào hội, dân hai bờ sông Tích đổ ra kín cả một khúc sông. Trai tráng dân làng các thôn: Vân Gia, Nghĩa Phủ, Mai Trai, Ái Mỗ ùa ra các đoạn sông Tích từ Thượng Cầu Vang (đoạn giáp xã Đường Lâm) đến Hạ Mả Mang (đoạn giáp thôn Ái Mỗ) cùng đánh bắt cá tập thể.

Dưới nước, trai đinh nhộn nhịp bơi lội úp xúc, trên bờ dân làng thôi thúc trống chiêng cổ vũ. Đánh đến khi nào chọn được 99 con cá trắng to thì mang số cá đó về làm lễ vật dâng lên Thánh Tản để cảm tạ ân đức của ngài.

99 con cá ấy được biến thành những món như: Cá luộc, nướng, gỏi... nhưng không được dùng muối. Bày biện xong, cử hành lễ tế. Cuối buổi mọi người cùng nhau thụ lộc, tinh thần sảng khoái. Khi ăn cơm xong, mọi người cùng nhau uống nước ăn trầu (lá trầu, cau, vỏ) nhưng không được dùng vôi.

Vì thế, dân gian có câu: "Hội Đền Và trầu không vôi, xôi không muối".

Thông qua lễ hội giúp chúng ta nhận ra những tục lệ cổ của người Việt xưa với những tục hèm kiêng kỵ mà lễ thức ấy còn được lưu truyền đến hôm nay.