Nghệ nhân Hà Thuấn biểu diễn Then cổ.  Ảnh: Ngọc Chiến.

Nghệ nhân Ưu tú, nhà nghiên cứu Then học Ma Văn Đức, dân tộc Tày, hội viên Hội Văn học - Nghệ thuật tỉnh, nguyên Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho biết, theo quan niệm dân gian “Then” có nghĩa là “Thiên - Trời”, là tín ngưỡng cúng linh thiêng của đồng bào Tày, phản ánh các quan niệm về con người, thế giới tự nhiên và vũ trụ. Đây là những quan niệm về Mường Trời nơi cư ngụ của các thần linh, Mường Đất nơi cư ngụ của con người, Mường Nước nơi cư ngụ của Long Vương. Về không gian, Mường Then chính là một khu vực trải dài, rộng lớn, bao gồm các dân tộc Tày, Nùng, Thái cùng chung tín ngưỡng này. Người ta thường cúng Then trong những dịp lễ cầu an, cầu mùa, gọi hồn, cấp sắc. Nhạc cụ chính được sử dụng trong cúng, hát Then là đàn Tính. Các lễ Then diễn tả hành trình thầy Then dâng lễ vật và cầu mong những điều tốt đẹp nhất cho cộng đồng, dòng họ, gia chủ trong đời sống, sản xuất, sức khỏe. Người ta chia Then theo hình thức thể hiện: Then quạt, Then Tính hay Then cầu yên, Then lễ hội…

Nằm trong vùng Đông Bắc Bộ, Tuyên Quang cũng là một trong những tỉnh đất Then. Toàn tỉnh có gần 25% dân số là đồng bào Tày, là dân tộc thiểu số đông nhất tỉnh. Chính vì điều đó mà Di sản Then có tính phổ quát, bao trùm rộng rãi đời sống tâm linh, văn hóa của cư dân địa phương. Bởi tính nổi trội, độc đáo của Then, năm 2013, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận Nghi lễ Then của Tuyên Quang là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Mạnh Thẩm, thôn Nà Đồn, xã Thanh Tương (Na Hang) cho rằng, Then còn được nhìn nhận như một loại hình diễn xướng dân gian, tích hợp nhiều bộ môn nghệ thuật từ văn học, âm nhạc, múa tới hội họa và trình diễn. Người hát Then trong những dịp lễ là người đại diện cho cộng đồng giao tiếp với thần linh, cầu cho mùa màng tươi tốt, đời sống ấm no, hạnh phúc. Then được trao truyền bằng hình thức truyền khẩu khi thực hành nghi lễ Then, thể hiện sự kế tục giữa các thế hệ.

Thầy Then cúng trong nghi lễ Cấp sắc của đồng bào Tày Tuyên Quang.

Trước kia, một số nhà khoa học thường gọi là nghệ thuật hay nghi lễ Then. Nhưng ngày nay Then được nâng tầm thành di sản với nghĩa nội hàm vô cùng rộng. Kiến trúc nhà sàn chẳng hạn, nó cũng thể hiện không gian của Di sản Then. Then từ xưa đến nay Then vẫn trường tồn với thời gian. Lý giải về điều này, Nghệ nhân nhân dân Hà Thuấn, thôn Tân Hợp, xã Tân An (Chiêm Hóa) chia sẻ, Then liên quan đến các bài cúng, thể hiện tín ngưỡng, tâm linh của người Tày mà cúng trong gia đình, dòng họ, cộng đồng thì truyền từ đời nọ sang đời kia. Vì thế, Then luôn có tính trường tồn, là nền tảng tinh thần của người dân địa phương. Theo Nghệ nhân nhân dân Hà Thuấn, muốn làm thầy Then thì dòng họ đó phải thờ phi Then. Người muốn làm thầy Then phải thực sự có năng lực, uy tín và sự giao lưu với thần linh. Để làm thầy Then phải có lễ Cấp sắc do thầy phù thủy, thầy Pụt, thầy Then cao tay làm. Thầy Then phải biết đọc sách cổ, chữ Nho, biết xem hướng, ngày đẹp, vận mệnh, tướng số. Vậy nên trong đời sống của đồng bào Tày Tuyên Quang, thầy Then có vai trò vô cùng quan trọng. Ông Then, bà Then có thể “cầm đầu ma” cho cả gia đình, dòng họ và cộng đồng làng bản. Mọi xui hên của năm đều do thầy Then giải mã, quyết định.

Khoảng gần 20 năm trở lại đây, phong trào “phóng tác” Then cổ thành các bài hát Then mới phát triển khá nhanh chóng. Giờ Then mới phát triển như một “dòng âm nhạc” tiêu biểu của đồng bào Tày. Nó dễ học, dễ hát, dễ đi vào lòng người và mang bản sắc vốn có của người Tày. Các bài hát ca ngợi Đảng quang vinh, Bác Hồ vĩ đại, quê hương đất nước đổi mới xuất hiện ngày càng nhiều. Nhiều nghệ nhân Then tích cực sáng tác và truyền dạy hát Then, chơi đàn Tính cho con cháu, thanh niên địa phương. Các câu lạc bộ hát Then, đàn Tính được thành lập, trở thành món ăn tinh thần của nhân dân. 

Thầy Then thực hiện nghi lễ trong Lễ hội Lồng tông đầu năm của đồng bào Tày huyện Lâm Bình.

Đồng chí Âu Thị Mai, Tỉnh ủy viên, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch khẳng định, chiến lược bảo tồn và phát huy giá trị của Di sản Then được tỉnh Tuyên Quang chú trọng thực hiện trong những năm gần đây. Đến nay, toàn tỉnh có hàng trăm câu lạc bộ hát Then, đàn Tính. Tỉnh thường xuyên tổ chức liên hoan hát Then, đàn Tính cấp tỉnh, huyện, xã để các nghệ nhân, diễn viên quần chúng có dịp giao lưu. Ở sự kiện lớn của tỉnh, Then luôn có vai trò lớn trong các chương trình văn nghệ, trình diễn. Việc tôn vinh nghệ nhân và truyền dạy hát Then, đàn Tính đã đi vào chiều sâu và trở thành phong trào lan rộng tại cơ sở. Chiếc đàn Tính ngày nay cũng trở thành sản phẩm du lịch độc đáo đối với khách du lịch mỗi khi tới Tuyên Quang.

Thành viên Câu lạc bộ Hoa Mộc Miên (Lâm Bình) biểu diễn Then phục vụ du khách.

Trong các tỉnh có Di sản Then, Tuyên Quang luôn có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy Then trở thành Di sản thế giới. Cụ thể năm 2015, Tuyên Quang đứng ra đăng cai Liên hoan hát Then, đàn Tính toàn quốc lần thứ V gắn với Lễ hội Thành Tuyên. Trong hội thảo khoa học, Tuyên Quang đã đề xuất với các tỉnh có Di sản Then cùng làm chung hồ sơ trình UNESCO công nhận Then là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Các tỉnh có Di sản Then gồm: Điện Biên, Lai Châu, Lào Cai, Bắc Giang, Bắc Kạn, Cao Bằng, Hà Giang, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Thái Nguyên, Tuyên Quang nhất trí đề cử Tuyên Quang là tỉnh đầu mối với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, các nhà khoa học. Sau một thời gian dài đi khảo sát, hội thảo, làm hồ sơ khoa học, gần đây người dân của các tỉnh có Dsi sản Then vỡ òa trong hạnh phục. Di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam đã chính thức được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) ghi danh vào danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại ngày 13-12-2019 tại phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ Di sản Văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của UNESCO diễn ra tại Thủ đô Bogota, Cộng hòa Colombia. Và các tỉnh có Di sản Then thống nhất cao để cử Tuyên Quang đăng cai tổ chức Lễ đón nhận Bằng ghi danh “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” vào danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại diễn ra vào tối ngày 3-9-2022 tại sân khấu Quảng trường Nguyễn Tất Thành, thành phố Tuyên Quang, chương trình được truyền hình trực tiếp trên sóng VTV1.

Mường Then, xứ sở của thần tiên chắc chắn sẽ được lan tỏa, xứng danh Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.