Giữ làn điệu Then
Tôi hẹn gặp nghệ nhân Nguyễn Văn Chự khi ông vừa kết thúc chuyến giao lưu hát Then tại xã Nà Hang. Trong câu chuyện chia sẻ giữa không gian thanh bình của bản Tày, ông vẫn giữ nguyên nhiệt huyết với hát Then, đàn Tính, như hơi thở và mạch sống suốt cuộc đời người nghệ nhân 71 tuổi.
 |
| Nghệ nhân Nguyễn Văn Chự ở tuổi 71 vẫn giữ nguyên “lửa Then”. |
Người am hiểu kho tàng Then cổ
Nghệ nhân Nguyễn Văn Chự, sinh năm 1954, trú tại tổ dân phố 34 Phương Độ, phường Hà Giang 1. Ông sinh ra trong gia đình có truyền thống về hát Then, đàn Tính, có cụ, ông đều làm thầy Then. Thực hành tín ngưỡng Then là nghi lễ quan trọng của cộng đồng người Tày và thầy Then vừa là người chủ quản về phần tín ngưỡng, vừa nắm giữ nhiều làn điệu và am hiểu sâu sắc các nghi lễ. Ông Chự sớm bộc lộ nhiều năng khiếu và trở thành người trẻ nhất trong vùng làm thầy Then khi vừa tròn 25 tuổi.
Khu vực Hà Giang hiện lưu giữ hơn 60 bài Then cổ và ông Chự là nghệ nhân am hiểu tường tận từng bài, làn điệu trong kho tàng quý giá này. Những bài Then cổ như “Khảm pé”, “Suôi thuông” được ông dày công sưu tầm, nâng niu và phục dựng lại. Ông chia sẻ: “Then cổ của người Tày không chỉ là lời ca tiếng hát, mà còn là chứa đựng những giá trị văn hóa dân gian gắn bó với đời sống tinh thần của cộng đồng. Với nội dung rất phong phú từ Then kỳ yên, cầu an, giải hạn đến Then thượng thọ, cấp sắc... đều ẩn chứa những giá trị văn học, nghệ thuật tinh túy, kết tinh trí tuệ và tâm hồn của các thế hệ”.
Hơn nửa thế kỷ gắn bó với hát Then, đàn Tính, nghệ nhân Nguyễn Văn Chự tâm đắc nhất với Lễ Lẩu Then Bjóoc Mạ. Đây là nghi lễ quan trọng, quy mô nhất trong đời sống văn hóa của đồng bào dân tộc Tày quê hương ông. Nghi thức này không phổ biến rộng rãi, chỉ những người hành nghề Then theo chu kỳ 2 - 3 năm tổ chức một cuộc dâng lễ vật, hoa Bjóoc Mạ (bờm ngựa) và dâng rượu lên chúa Then để tỏ lòng thành kính, ước nguyện mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Trong nghi lễ cổ này, ông Chự là người duy nhất trong vùng có đủ năng lực và uy tín để đảm nhận vai trò thầy Then cả để chủ trì, điều hành trọn vẹn các chặng lễ phức tạp của Lẩu Then. Trong nghi lễ sử dụng nhiều bài Then cổ, từ trình tổ Then, lên cửa trời cho đến đón Chúa Then, đều được ông thực hiện bài bản và các nghi thức tâm linh khác.
Trong vai trò Chủ tịch Hội Nghệ nhân dân gian phường Hà Giang 1, ông Chự còn đứng ra kết nối, khôi phục những làn điệu Then cổ tưởng như đã thất truyền. Nhiều năm qua, ông sưu tầm được hơn 20 bài, dịch nghĩa rồi dạy lại cho thế hệ trẻ. Ông bảo, nếu không hiểu lời hát, không hiểu cái đạo trong Then, thì chỉ biết hát, mà không thể cảm nhận được. Ngày nay, khi đời sống thay đổi nhanh chóng, lớp trẻ dễ bị cuốn theo những trào lưu mới, thì việc truyền dạy Then cổ càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.
 |
| Nhiều nhà nghiên cứu văn hóa tìm đến ông Chự để tìm hiểu, sưu tầm các bài Then cổ. |
Lan tỏa di sản giữa đời thường
Thực tế cho thấy, bảo tồn, phát huy giá trị của di sản Then sẽ chưa thật sự hiệu quả nếu chỉ dừng lại ở việc sưu tầm, lưu giữ mà phải để Then luôn hiện hữu, “sống” mạnh mẽ trong cộng đồng người Tày nói riêng và cộng đồng các dân tộc nói chung. Tuy nhiên, hiện nay Then cổ hiện không còn nhiều người lưu giữ, những nghệ nhân am hiểu sâu về nghi lễ, làn điệu truyền thống ngày càng thưa vắng trong khi đội ngũ kế cận như chưa hình thành. Băn khoăn trước thực tế này, ông Nguyễn Văn Chự và hơn 100 thành viên Hội Nghệ nhân dân gian phường Hà Giang 1 đã có nhiều cách làm để giữ gìn mạch nguồn văn hóa quý báu của dân tộc.
Nghệ nhân Nguyễn Văn Chự luôn đau đáu làm sao để thế hệ trẻ không quên đi tiếng đàn, điệu hát của dân tộc. Do vậy từ năm 2021, ông cùng những người yêu Then mở lớp dạy hát Then, đàn Tính ngay tại nhà văn hóa thôn. Những lớp học nhỏ không có giáo án, không có bục giảng, chỉ có cây đàn Tính, sổ chép lời Then và giọng hát truyền cảm của người thầy già. Vậy mà tuần nào cũng rất đông học viên, người trẻ, người già, có cả những em nhỏ say sưa tập nhịp phách, hát theo tiếng đàn Tính vang vọng.
Ông vẫn thường nói với học trò của mình: “Mỗi câu Then là một bài học làm người, giữ được Then là giữ được gốc. Then càng vang xa, bản làng càng gắn bó, con người càng biết quý cái đẹp, cái thiện trong cuộc sống”. Cứ như vậy, suốt những năm qua đã có hơn 100 học viên người Tày quay trở lại với tiếng hát dân tộc và tiếp tục lan tỏa mạch nguồn văn hóa Then trong cộng đồng, trường học.
Ông Chự tiết lộ, Phương Độ cùng vùng lân cận gồm Phương Tiến, Phương Thiện được xem là nơi hội tụ của “Then 3 phương”. Nơi đây lưu giữ những làn điệu Then và tiếng đàn Tính đặc sắc, mang dấu ấn riêng biệt so với nhiều địa phương khác trong tỉnh. Đặc biệt, nghệ thuật hát Then và đàn Tính ở đây không chỉ đơn thuần là hình thức biểu đạt tâm linh hay giải trí mà còn đóng vai trò là phương tiện giáo dục quan trọng. Những lời ca, điệu hát trong “Then 3 phương” truyền tải giá trị đạo đức, nhân cách cao đẹp, khắc họa tình người, lòng biết ơn thiên nhiên và tinh thần đoàn kết dân tộc. Để phát huy giá trị này, ông thường xuyên hỗ trợ nhiều đoàn khảo sát, nghiên cứu, sưu tầm trên cả nước đến tìm hiểu và tổ chức các hoạt động giao lưu, chia sẻ với nghệ nhân ở địa phương khác trong tỉnh.
Dù tuổi đã cao, nghệ nhân Nguyễn Văn Chự vẫn nhiệt tình tham gia các liên hoan, giao lưu hát Then, đàn Tính trong và ngoài tỉnh với mong muốn lan tỏa, phát huy giá trị văn hóa Then truyền thống của địa phương. Và ngày ngày, tiếng đàn Tính nơi bản nhỏ Phương Độ vẫn ngân vang trong các lớp học nhiều thế hệ như mạch nguồn văn hóa chưa bao giờ ngừng chảy.
Phạm Hoan
Ý kiến bạn đọc