Thổ canh hốc đá, sức sống bền bỉ nơi cực Bắc

Được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, tri thức thổ canh tác hốc đá của cư dân Cao nguyên đá Đồng Văn là minh chứng cho sự thích nghi kỳ diệu của con người và thiên nhiên khắc nghiệt. Tri thức độc đáo này đã trở thành biểu tượng của sức sống bền bỉ, nơi đá nảy mầm, sự sống vươn lên từ gian khó.

Người dân cày nương đá, chuẩn bị cho mùa vụ mới.

Tri thức sinh tồn qua nhiều thế hệ

Cao nguyên đá Đồng Văn có gần 80% núi đá vôi, ít sông suối, thường xuyên thiếu nước sinh hoạt và đất canh tác. Để sinh tồn, cộng đồng dân tộc Mông phải sống định cư, sản xuất ở nơi có độ dốc lớn. Quá trình canh tác, qua nhiều thế hệ đã đúc rút ra kỹ thuật thổ canh hốc đá. Đây là kinh nghiệm canh tác trên nương xen lẫn đá, để có đất sản xuất và hạn chế bị rửa trôi, người dân xếp đá làm kè, gùi đất đổ vào từng nương, hốc đá. Nhờ sáng tạo ra loại hình nương thổ canh và kỹ thuật trồng ngô trên nương đá đã hình thành những bản làng định cư lâu dài, ngày một đông đúc hơn.

Tri thức thổ canh hốc đá được cha truyền, con nối qua bao thế hệ người dân tộc Mông trên Cao nguyên đá. Chia sẻ về hành trình ấy, ông Tẩn Phù Sinh, 75 tuổi, sống tại thôn B2, xã Bạch Đích cho biết: “Từ lúc còn nhỏ, chúng tôi đã được dạy xếp đá, gùi đất vào hốc rồi gieo ngô để có lương thực. Trải qua thời gian, kỹ thuật không chỉ phát triển theo chiều rộng mà có cả chiều sâu. Ngoài xếp đá làm nương, mở rộng đất trồng ngô, ông cha dần rút ra được nhiều kinh nghiệm quý. Ngô vẫn là cây trồng chính nhưng xen canh thêm cây đậu, bí, đỗ tương, thậm chí cả cây thuốc để giữ ẩm cho đất”. 

Quy trình thổ canh hốc đá trải qua nhiều công đoạn nối tiếp, đòi hỏi sức lực, kiên nhẫn và kinh nghiệm tích lũy nhiều đời. Trong đó, việc khai phá nương là công việc tốn nhiều công sức, thời gian nhất để chọn được nơi có nhiều ánh nắng, đất không quá dốc để làm thành nương bậc thang. Công việc xếp bờ đá cũng đòi hỏi nhiều kỹ thuật để những phiến đá chồng lên nhau phải vừa khít, tạo sự chắc chắn và đất không bị sói mòn. Khi làm đất, bà con huấn luyện cho con bò biết dừng lại nếu gặp phải đá hộc, lách đường cày tránh làm gãy lưỡi... Đó chính là những tri thức sinh tồn quý giá được chắt lọc, biến hốc đá khô cằn thành nguồn sống và hòa hợp với thiên nhiên khắc nghiệt.

Giữ di sản trong dòng chảy phát triển

Từ quá trình lao động bền bỉ, thổ canh hốc đá không chỉ đem lại nguồn sống mà còn sản sinh nhiều giá trị tinh thần đặc sắc, góp phần làm giàu thêm văn hóa cộng đồng. Nổi bật là lễ cúng rừng, lễ mừng cơm mới, các bài ca dao, dân ca, những câu chuyện cổ liên quan đến canh tác nương đá. Bên cạnh đó, tạo ra hệ thống nông cụ đa dạng như: cày, bừa, cuốc và hệ thống nông lịch. Tri thức thổ canh hốc đá còn giáo dục thế hệ trẻ về lòng tự hào, truyền thống của ông cha về tinh thần sáng tạo, vượt khó đi lên. Mặt khác, bảo vệ môi trường sinh thái trên vùng Cao nguyên đá, người dân hạn chế du canh, đốt rừng làm rẫy.

Hiện nay, thổ canh hốc đá vẫn là loại hình canh tác chủ đạo, phù hợp trong sản xuất nông nghiệp tại Cao nguyên đá Đồng Văn. Hằng năm, đồng bào thường xuyên tu sửa nương đá và duy trì canh tác dựa trên những kinh nghiệm truyền thống. Tuy nhiên, trong dòng chảy phát triển, di sản này đang đứng trước không ít thách thức do thế hệ trẻ dời địa phương đi lao động ngoại tỉnh khiến mạch nối tiếp trong cộng đồng có nguy cơ đứt gãy. Cùng với đó, tình trạng biến đổi khí hậu, hạn hán, mưa đá khiến mùa vụ bấp bênh. Sức ép của nông nghiệp hiện đại và khai thác du lịch làm tăng nguy cơ biến dạng không gian văn hóa đá.

Do đó, cần có những giải pháp đồng bộ, sự phối hợp của cộng đồng và địa phương. Người dân tiếp tục giữ vai trò trung tâm trong thực hành, truyền dạy cho thế hệ trẻ; các xã cần có chính sách hỗ trợ sinh kế, xây dựng thương hiệu sản phẩm từ tri thức thổ canh hốc đá. Bên cạnh đó, gắn giải pháp gìn giữ với tôn tạo và phát huy giá trị Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Cao nguyên đá Đồng Văn. Xây dựng các hoạt động du lịch khám phá, coi tri thức canh tác hốc đá là chủ thể để khai thác trải nghiệm, thay vì chỉ dừng ở hoạt động mang tính hình thức.

Bài, ảnh: Phạm Hoan