Giữ điệu Soọng cô

Từ bao đời nay, người Sán Dìu đã nổi tiếng với đời sống văn hóa tinh thần phong phú, trong đó đặc sắc nhất là làn điệu Soọng cô - di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (2019), niềm tự hào của cả cộng đồng. Giữa nhịp sống hiện đại, điệu hát ấy vẫn vang như nhắc nhở con cháu hôm nay về cội nguồn và những giá trị văn hóa không thể mất.

Lớp người già lưu giữ

Soọng cô đã có lịch sử hằng trăm năm, được lưu truyền qua các câu chuyện dân gian, truyền thuyết và những đêm hội giao duyên. Trong tiếng Sán Dìu, “soọng” nghĩa là “xướng”, “cô” là “ca” - ghép lại thành “xướng ca”, một hình thức hát đối đáp đậm bản sắc dân tộc. Nội dung lời hát phong phú, từ những câu chuyện tình yêu đôi lứa đến ca ngợi quê hương, đất nước, lao động và cuộc sống.

Trong căn nhà gỗ cổ của nhà nghệ nhân ưu tú Lục Văn Bảy, thôn Ninh Phú, không gian văn hóa người Sán Dìu vẫn được bảo tồn. Ông Bảy cho biết, ông vẫn quyết giữ ngôi nhà cột gỗ, lợp ngói với hàng chân cột trước hiên, những bức hoành phi, câu đối truyền thống của người Sán Dìu để lớp trẻ hiểu được giá trị văn hóa của dân tộc quý đến nhường nào. Ông kể, gần 20 năm qua ông đã sưu tầm, ghi chép và phổ biến những bài hát Soọng cô trong cộng đồng.

Nghệ nhân Ưu tú Lục Văn Bảy, thôn Ninh Phú, xã Sơn Thủy dạy chữ cho các bạn trẻ.

Để mọi người có thể hiểu và hát được các bài hát Soọng cô, ông đã tỉ mỉ ghi chép từ chữ Hán cổ rồi dịch sang tiếng Sán Dìu, tiếng Kinh. Đồng thời, ông đã xin ý kiến UBND xã thành lập Câu lạc bộ (CLB) hát Soọng cô của xã, tạo môi trường để tiếp tục phổ biến, lan tỏa hát Soọng cô cũng như văn hóa dân tộc đến mọi người. Ban đầu câu lạc bộ chỉ có 35 thành viên (2004) thì nay đã lên đến con số 150 thành viên, chủ yếu truyền dạy cho giới trẻ.

Không đơn độc trong công tác bảo tồn văn hóa, ông Bảy còn được sự ủng hộ của nghệ nhân ưu tú Đỗ Thị Man, thôn Cây Đa 1. Bà Man cũng là thành viên tích cực của Câu lạc bộ hát Soọng cô xã Sơn Thủy. Với giọng hát hay, truyền cảm, bà đã dạy nhiều làn điệu Soọng cô cho giới trẻ, bà còn giỏi trong lĩnh vực thêu dệt, làm trang phục và chế biến nhiều loại bánh, món cháo ỉm truyền thống của dân tộc Sán Dìu. Tất tưởi chế biến nguyên liệu để chuẩn bị hướng dẫn các cháu nhỏ làm xôi đen truyền thống, bà Man tự hào, để làm được xôi đen người Sán Dìu phải lên núi tìm cây lao xao về giã lấy nước ngâm với gạo nếp. Khi đồ xôi, màu của gạo trắng sẽ chuyển sang màu đen nhánh. Xôi vừa dẻo, thơm của mùi nếp hương, mùi của lá lao xao.

Việc bảo tồn di sản không chỉ dừng lại ở việc nhớ lời, hát đúng điệu, mà quan trọng hơn là phải truyền lại cho thế hệ trẻ. Là 1 trong 3 nghệ nhân dân gian được Chủ tịch nước, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam phong tặng danh hiệu, nghệ nhân Lục Thị Tư, thôn Ninh Lai vốn là cô giáo, gương mặt đầy sự hoạt bát và nhẹ nhàng. Bà Tư chia sẻ, ai muốn hát Soọng cô thì bắt buộc phải biết tiếng dân tộc Sán Dìu. Trước những thách thức như vậy, bà đã biên soạn lại giáo trình học sao cho ngắn gọn, cụ thể, dễ học, dễ nhớ.

Gần đây, 2 lớp học được mở ra với 47 học viên qua một thời gian kiên trì đào tạo đều nói thông thạo tiếng Sán Dìu. Xong giai đoạn học tiếng, các nghệ nhân của Câu lạc bộ hát Soọng cô xã Ninh Lai tiếp tục truyền dạy những làn điệu cơ bản, rồi đi vào luyện nâng cao với nhiều bài khó. Bà Tư bảo, trong mỗi lời ca có tình yêu đôi lứa, đạo lý làm người, có cả triết lý sống hài hòa với thiên nhiên. Ấy vậy mà, suốt nhiều năm sau chiến tranh, giữa nhịp sống công nghiệp hóa, Soọng cô dần vắng bóng.

Hát Soọng cô để gắn kết lòng dân

Đồng chí Trần Văn Bút, Chủ tịch UBND xã Sơn Thủy chia sẻ, toàn xã hiện có 9 Câu lạc bộ hát Soọng cô với hơn 500 thành viên. Các lớp học, câu lạc bộ ra đời, góp phần làm sống lại không gian văn hóa dân gian một thời. đồng thời là “sứ giả văn hóa” đưa bản sắc Sán Dìu Tuyên Quang đi khắp cả nước.

Là cán bộ hưu trí, năm nay đã 73 tuổi, nhưng ông Bàng Văn Vượng, thôn Văn Sòng luôn tích cực tham gia tuyên truyền, vận động người dân thực hiện tốt các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, góp sức xây dựng quê hương. Năm 2019, ông Vượng cùng ông Đỗ Đức Nguyệt đứng ra thành lập Câu lạc bộ (CLB) Soọng cô với 12 thành viên gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc Sán Dìu.

Sơn Thủy hôm nay là nơi lưu giữ những nét văn hóa truyền thống của dân tộc Sán Dìu.

Cùng với đó, thành viên CLB còn tham gia tuyên truyền các nghị quyết, chỉ thị của Đảng, Nhà nước, địa phương về bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của DTTS, góp phần nâng cao ý thức giữ gìn, phát huy giá trị nền văn hóa dân tộc, củng cố niềm tin trong Nhân dân. Nhờ vậy, đời sống của người dân ngày càng được nâng cao. Năm 2024, thôn có 95% hộ đạt gia đình văn hóa, không có người mắc tệ nạn xã hội, 100% trẻ em được đến trường...

Đa số tham gia các lớp hát Soọng cô đều là các cháu thanh thiếu niên đủ mọi lứa tuổi, do các ông, các bà đến từng nhà vận động, tuyên truyền để bố mẹ cho các cháu đi học để hiểu hơn về văn hóa dân tộc. Lớp học cũng được tổ chức trong thời gian phù hợp, để các cháu vẫn đảm bảo việc học tập tại trường… Đến học, các cháu còn được trang bị đầy đủ sách, bút để ghi chép; có kiểm tra, tổ chức biểu diễn để nhận xét, đánh giá, tuyên dương những cháu học tốt.

Em Nguyễn Thị Yến Nhi, thôn Cây Đa 2 cho biết, được các ông, các bà dạy tiếng nói dân tộc, rồi hướng dẫn học hát, múa, em rất thích. Em còn được giao lưu, gặp gỡ với các bạn trong lớp, một số bạn đã học từ những năm trước đã hướng dẫn thêm cho chúng em, nên học nhanh hơn.

Giữ gìn nghệ thuật Soọng cô hôm nay, vì thế, không chỉ là bảo tồn một loại hình âm nhạc dân gian mà còn là gìn giữ “sợi dây” kết nối cộng đồng, hun đúc bản sắc tộc người Sán Dìu trong dòng chảy hội nhập. Và hình ảnh những người nghệ nhân đã ở độ tuổi thất thập cổ lai hy say sưa ngân nga câu đối đáp chính là minh chứng thuyết phục cho sức sống bền bỉ của di sản.

Ghi chép: Lê Duy