Sống chung và đương đầu với biến đổi khí hậu

Thời gian qua, Tuyên Quang đã đối mặt với những kiểu thời tiết dị thường, đặc biệt những ngày cuối tháng 9, đầu tháng 10, hoàn lưu bão số 10 đã gây mưa rất to, lũ lớn; một số nơi vượt mức lũ cao nhất trong lịch sử; sạt lở đất, lũ ống, lũ quét tại nhiều địa phương trong tỉnh, gây thiệt hại hết sức nặng nề về người, tài sản của Nhân dân và Nhà nước. Phóng viên Báo và phát thanh, truyền hình Tuyên Quang đã có cuộc trao đổi với GS.TS. Trần Tuấn Anh (trong ảnh), Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam về câu chuyện biến đổi khí hậu và giải pháp sống chung an toàn trong mùa lũ.

Phóng viên: Thưa ông, là người có nhiều năm nghiên cứu về biến đổi khí hậu, ông có thể lý giải vì sao thời gian gần đây lại xuất hiện những kiểu thời tiết khác thường tại miền Bắc?

GS.TS. Trần Tuấn Anh: Có thể nói, trận mưa lũ lịch sử vừa qua là kết quả của hình thái thời tiết cực đoan hiếm thấy, sự kết hợp này tạo nên tổ hợp đặc biệt nguy hiểm gồm hoàn lưu bão mang lượng hơi ẩm khổng lồ từ biển vào, trong khi vùng hội tụ gió đóng vai trò như “cỗ máy” nâng toàn bộ khối ẩm đó lên cao, gây ngưng tụ mạnh và hình thành những trận mưa cực lớn. Và tại những nơi địa hình trung du và miền núi tuy cao nhưng khả năng thoát lũ hạn chế. Chính sự trùng hợp này đã tạo ra ngập lụt nghiêm trọng.

Tôi nhấn mạnh khi mưa lớn kéo dài, sẽ có sự biến đổi về mặt địa chất, phần lớn diện tích khu vực miền núi phía Bắc được cấu tạo bởi các loại đá cổ bị phong hóa mạnh. Lớp vỏ phong hóa như đất đạt độ sâu từ 15m-30m. Trong lớp vỏ này thường chứa các khoáng vật sét (nhất là monmorilonit) thay đổi đặc tính rất mạnh, đặc biệt là trương nở rất lớn khi có nước, quyết định đặc tính dễ biến dạng và tan rã của loại đất này. Các mái dốc ở miền núi trong điều kiện tự nhiên vốn ổn định nhưng khi gặp các điều kiện bất lợi kể trên, độ bền của đất suy giảm và nó sẽ sụp đổ vùi lấp tất cả mọi thứ ở dưới chân mái dốc, đó là một thảm họa do tai biến sạt lở gây ra.

Do ảnh hưởng của cơn bão số 10, nước sông Lô lên cao gây ngập lụt tại phường Hà Giang 1.

Việc dự báo dài hạn về cấp bão và lượng mưa trong bão là bao nhiêu và sẽ xảy ra ở đâu, thời gian diễn ra các đợt mưa lớn dài ngày cũng đã khá tốt song mức độ chính xác và chi tiết cũng cần tiếp tục cải thiện thêm. Thời gian mưa và lượng mưa gây sạt lở và lũ quét ở từng khu vực cụ thể cũng chưa thể đo đếm hết được, nên khi thiên tai xảy ra đều gây bất ngờ và bị động cho địa phương. Hơn nữa, do chưa xây dựng được các kịch bản rủi ro thiên tai để phục vụ công tác ứng phó, tìm kiếm cứu nạn, nên khi thiên tai xảy ra, các địa phương cũng phần nào bị động.

Phóng viên: Vậy chúng ta có thể cảnh báo sớm lũ quét, sạt lở đất, các thiên tai địa chất khi xuất hiện mưa lớn dài ngày không, thưa ông?

GS.TS. Trần Tuấn Anh: Hiện nay cũng có nhiều công nghệ, phương pháp cảnh báo sớm lũ quét, sạt lở đất và các thiên tai địa chất nhưng thường có tác dụng tốt ở quy mô hẹp.

Đối với cảnh báo sớm tai biến sạt lở, có thể sử dụng các phương pháp như: Lắp đặt thiết bị quan trắc tự động ghi đo sự dịch chuyển của khối trượt. Khi sự dịch chuyển này vượt quá giới hạn có thể gây thảm họa thì hệ thống sẽ thông báo cho chính quyền và người dân kịp di rời khỏi nơi nguy hiểm. Mặt khác, ở nhiều nơi không có sóng điện thoại di động, không có internet, không có điện thì công tác truyền tín hiệu về trung tâm phân tích cảnh báo không thể thực hiện được. Vì vậy, chúng ta có thể đưa ra cảnh báo sớm đơn giản cho bà con, đó là khi quan sát thấy các khe nứt xuất hiện trên đỉnh mái dốc, trong thân mái mà có nước đục chảy ra, cần di dời ngay ra khỏi mái dốc vì mái dốc sắp sụp đổ.

Theo tôi, dựa vào kinh nghiệm có thể quan sát như mực nước suối đang bình thường tự nhiên cạn bất thường; hoặc nước suối tự nhiên trở nên đục bất thường thì đó là dấu hiệu lũ quét sắp xảy ra, cần di dời ngay.

Người dân tại phường Minh Xuân, tỉnh Tuyên Quang dọn dẹp sau lũ.

Phóng viên: Ông có thể đề xuất một số giải pháp phòng, tránh giảm nhẹ thiên tai?

GS.TS. Trần Tuấn Anh: Hiện nay, các bản đồ đánh giá nguy cơ thiên tai mà chúng ta đã xây dựng ở tỷ lệ 1:1.000.000, hoặc 1:500.000, hoặc 1:250.000, có nghĩa 1cm trên bản đồ tương đương 10km, hoặc 5km, hoặc 2,5km ở hiện trường. Do vậy, trên những bản đồ này không thể hiện được những mái dốc, những con suối có nguy cơ sạt lở hoặc lũ quét khi mưa xuống để địa phương cảnh giác. Các địa điểm cụ thể có nguy cơ xảy ra sạt lở và lũ quét chúng ta chưa có thống kê và đánh giá chi tiết.

Để giảm thiểu thiệt hại do sạt lở và lũ quét gây ra tại các khu vực miền núi, các địa phương cần có thống kê tới cấp thôn bản ở miền núi số lượng các mái dốc, các con suối có nguy cơ gây ra sạt lở và lũ quét. Các địa phương nhất là các địa phương miền núi cần xây dựng các kịch bản rủi ro thiên tai đến cấp thôn bản, trong đó chỉ ra hướng rủi ro thiên tai đến, hướng thoát hiểm và phương án tìm kiếm cứu nạn khi thiên tai xảy ra.

Giải pháp hiệu quả và kinh tế trong phòng tránh tai biến lũ quét là quy hoạch không gian sống an toàn, không ở những nơi mà dòng chảy hướng thẳng vào khu dân cư (quy hoạch khu dân cư trên bờ cong nhỏ của dòng suối); quy hoạch khu dân cư chỉ ở 1 bên bờ suối (bờ cao thì tốt hơn). Hoặc có thể xây dựng công trình bảo vệ bờ, dải đất bên bờ thấp không xây dựng, là quỹ đất dùng để sản xuất canh tác và là không gian thoát lũ nhằm giảm năng lượng dòng lũ khi thiên tai xảy ra..

Tôi lưu ý, ở các tỉnh miền núi vào mùa mưa cũng thường xảy ra lũ quét. Theo thống kê, lũ quét thường xảy ra trong khoảng thời gian ngắn từ 40 phút tới 1 giờ 30 phút với sức tàn phá ghê gớm. Lũ quét xảy ra khi tồn tại 2 yếu tố đồng thời: Tồn tại đất đá bở rời kém gắn kết trên đường đi của dòng chảy và xuất hiện dòng chảy với tốc độ đủ lớn để cuốn trôi những đất đá này theo. Khi tiếp tục có mưa dài, lượng nước tích tụ ngày càng nhiều gây vỡ đập, tạo dòng lũ với hỗn hợp nước, bùn, đá và cây cối chảy xiết phá hủy tất cả những vật cản trên đường đi của dòng lũ. Do vậy chúng ta cần có giải pháp tập sống chung với biến đổi khí hậu, đảm bảo an toàn về người và tài sản của cá nhân và tổ chức.

Phóng viên: Trân trọng cảm ơn ông.

Thực hiện: Lê Duy