Văn miếu đầu tiên ở Nam Bộ

Văn miếu Trấn Biên tọa lạc tại phường Bửu Long (thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai), có lịch sử gắn liền với công cuộc mở cõi về phương Nam của các chúa Nguyễn. Năm 1698, chúa Nguyễn Phúc Chu sai Thống suất Nguyễn Hữu Cảnh vào kinh lý xứ Đồng Nai và sáp nhập vùng đất này vào nước Việt. Năm 1715, Văn miếu Trấn Biên được xây dựng để tôn vinh Nho giáo và tiếp nối truyền thống văn hóa của người Việt ở phương Nam. Đây là Văn miếu đầu tiên ở xứ Đàng Trong.

Theo sách “Đại Nam nhất thống chí”, công trình nằm trên địa thế đẹp: “Phía nam trông ra sông Phước Giang, phía bắc dựa vào núi Long Sơn. Bên trong rường cột chạm trổ tinh xảo...”. Hằng năm chúa Nguyễn Phúc Ánh thường đích thân đến đây để hành lễ vào mùa xuân và mùa thu. Từ khi chúa lên ngôi ở Huế (năm 1802), quan tổng trấn thành Gia Định thay mặt vua, cùng trấn quan Biên Hòa và quan đốc học hành lễ.

Bên cạnh Văn miếu Trấn Biên là Tỉnh học (trường học tỉnh Biên Hòa). Đến đời vua Minh Mạng, trường học này được di dời về thôn Tân Lại (nay thuộc phường Hòa Bình, thành phố Biên Hòa). Như vậy, ngoài vai trò thờ phụng, Văn miếu Trấn Biên còn đóng vai trò như một trung tâm văn hóa, giáo dục của tỉnh Biên Hòa và Nam Bộ xưa, trước khi Văn miếu Gia Định ra đời vào năm 1824.

Hồi sinh một di sản

Năm 1861, thực dân Pháp đánh chiếm Biên Hòa và phá bỏ công trình này. Năm 1998, nhân kỷ niệm 300 năm thành lập và phát triển vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai, Văn miếu Trấn Biên được phục dựng trên nền đất cũ, có diện tích khoảng 5ha, trong đó, khu thờ chính rộng 2ha, được phục dựng theo các tư liệu cổ.

Các hạng mục công trình được xây đối xứng theo một trục thần đạo; lần lượt từ ngoài vào là Văn Miếu môn, nhà bia, Khuê Văn Các, hồ Tịnh Quang, Đại Thành môn, tượng Khổng Tử, sân hành lễ, Bái đường. Hai bên có các nhà tả - hữu là nhà Đề danh, Văn vật khố, Thư khố... Kiến trúc các hạng mục được thiết kế theo phong cách của thời Nguyễn, có sự tham khảo kiến trúc Văn miếu cổ trên cả nước, đặc biệt là Văn Miếu - Quốc Tử Giám ở Hà Nội. Các công trình vẫn tuân theo phong cách truyền thống, tất cả đều lợp ngói thanh lưu ly (ngói men xanh ngọc).

Trong các hạng mục, đáng chú ý có Khuê Văn Các được mô phỏng theo Khuê Văn Các ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám của Hà Nội với ô cửa tròn tượng trưng cho sao Khuê. Bái đường (nhà thờ chính) là một kiến trúc 7 gian, hai chái với 3 tầng mái; bên trong có cột, kèo và các bao lam, hoành phi, câu đối được sơn son thếp vàng.

Đây là nơi thờ tự những danh nhân văn hóa Việt Nam. Phía trước là sân rộng để hành lễ và tổ chức các sự kiện văn hóa. Gian chính giữa nhà thờ chính là nơi thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh. Gian bên trái đặt bài vị những danh nhân văn hóa gắn liền với vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai và Nam Bộ xưa như Võ Trường Toản, Đặng Đức Thuật, Trịnh Hoài Đức, Nguyễn Đình Chiểu, Bùi Hữu Nghĩa; bên phải là nơi thờ các danh nhân văn hóa tiêu biểu của Việt Nam gồm Chu Văn An, Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Lê Quý Đôn, Nguyễn Du. Hai bên hồi nhà có đặt chiêng và trống, bia Tiến sĩ khoa thi 1442…

Đặc biệt, nơi đây có đặt tủ thờ 18kg đất và 18 lít nước lấy từ di tích Đền Hùng (Phú Thọ) - biểu trưng cội nguồn dân tộc Việt... Phía trước hai bên nhà thờ chính là Văn vật khố (nơi trưng bày 4 làng nghề truyền thống của Biên Hòa - Đồng Nai gồm nghề đồng, nghề mộc, nghề đá, nghề gốm) và Thư khố - nơi trưng bày các thư tịch cổ, tài liệu về lịch sử, văn hóa của vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai.

Văn miếu Trấn Biên là một địa chỉ văn hóa đặc biệt ở Biên Hòa. Với không gian thoáng đãng, kiến trúc đặc sắc, đậm văn hóa truyền thống, đây là điểm tổ chức nhiều sự kiện văn hóa, giáo dục, văn học nghệ thuật của địa phương như lễ Tết thầy, lễ hội báo xuân, lễ hội thơ, lễ tuyên dương học sinh giỏi, lễ viếng tiền nhân… Mỗi năm, nơi đây đón tiếp khoảng 300.000 lượt khách tới thăm viếng.

Ông Trần Trung Tuyến, Giám đốc Trung tâm Văn miếu Trấn Biên cho biết: “20 năm qua, Văn miếu Trấn Biên đã trở thành thiết chế văn hóa đặc biệt, không chỉ là nơi tôn vinh truyền thống hiếu học, trọng nhân tài, mà còn là nơi tôn vinh các cá nhân, tập thể đã đóng góp tích cực cho quá trình hình thành và phát triển của vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai”. Với những giá trị lịch sử, văn hóa đặc biệt như vậy, Văn miếu Trấn Biên ngày càng khẳng định sức hấp dẫn của một điểm đến quan trọng trong hành trình thăm thành phố Biên Hòa của du khách.