Vĩnh biệt kiến trúc sư Lê Hiệp: Tác giả Tượng đài liệt sĩ Tuyên Quang

Sáng 5/10/2025, nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo điện thoại gọi tôi, giật giọng: Báo tin, “KTS Lê Hiệp mất…”.Tôi rụng rời chân tay. Và tôi nhớ lại câu hỏi của tôi với nhà thơ Thái Thành Vân cách đây 9 năm: KTS Lê Hiệp, người xứ Thanh hay người xứ Tuyên ?

TỪ CÚ ĐIỆN CỦA HỌA SĨ LÊ ĐÌNH QÙY THÁNG 9 NĂM 2016…

Tôi đang bận túi bụi cho bộ sách VĂN NGHỆ SĨ XỨ THANH VỚI QUÊ THANH, thì họa sĩ Lê Đình Qùy gọi điện:

- Ông có biết KTS Lê Hiệp không? Tôi trả lời ngay: Không biết.

Ông nói như quát:

- Nhân tài xứ Thanh mà không nhắc đến KTS Lê Hiệp là dở.

Kiến trúc sư Lê Hiệp.

Anh Qùy cho tôi số điện Lê Hiệp, tôi gọi ngay cho Lê Hiệp ý đồ của tôi. Đang nói dở, có tiếng vọng vào máy, chen vào câu chuyện giữa tôi và Lê Hiệp: Cho tôi nói chuyện với Lê Tuấn Lộc. Tiếng vọng: Lê Hiệp là người Tuyên Quang, ông đừng có lằng nhằng, thấy người sang bắt quàng làm họ. Biết điều thì đến đây ngay. Tôi nhận ra ngay KTS Nhà thơ Thái Thành Vân, bạn thơ của tôi ở Thành Tuyên. Và tôi đến ngay nhà Lê Hiệp khi 2 người đang trò chuyện thân tình. 

KTS Thái Thành Vân bảo tôi: Tác giả Tượng đài liệt sĩ Tuyên Quang đấy. Nhân vật lừng lững thế mà không biết à? Tôi trố mắt nhìn Lê Hiệp, cười. Thì ra đây là tác giả Tượng đài Tuyên Quang  bằng xương bằng thịt.

... ĐẾN CÂU CHUYỆN CỦA KTS LÊ HIỆP VỀ TƯỢNG ĐÀI LIỆT SĨ TUYÊN QUANG.

KTS Lê Hiệp kể về câu chuyện thi tuyển mẫu Tượng đài Liệt sĩ Tuyên Quang: “Tôi không biết gì về Tuyên Quang. Bạn bè bảo tôi, Tuyên Quang đang thi tuyển mẫu Tượng đài liệt sĩ. Gửi mẫu dự thi đi. Tôi điện hỏi thì đã hết hạn gửi tác phẩm nhưng chưa chọn được ai. Tôi gửi thử một mẫu lên Tuyên xem sao. Sau đó, tôi nhận được điện thoại của chính Chủ tịch UBND tỉnh Tuyên Quang. Ông muốn gặp tôi tại Tuyên Quang. Tôi vội lên Tuyên gặp ông. Ông bảo tôi ngay: Trong 20 mẫu dự thi tôi quyết định chọn mẫu của anh dù tôi chưa gặp anh bao giờ. Thật là bất ngờ nhưng là sự thật. Và bây giờ tượng đài đã in trên trời Tuyên Quang hoành tráng. Tôi thân thiết với Tuyên Quang từ ấy”.

VIỆC THI TUYỂN MẪU TƯỢNG ĐÀI BẮC SƠN VÀ VÕ VĂN KIỆT.

Đài tưởng niệm Bắc Sơn ở Ba Đình là công trình đầu tiên mang lại cho Lê Hiệp vinh quang: Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật; Giải thưởng Quốc gia về Kiến trúc và mở màn cho loạt những công trình đài tưởng niệm:  14 công trình đài tưởng niệm đã hoàn thành, trong đó có 5 công trình giành các giải thưởng kiến trúc danh giá. Công trình Tượng đài Bắc Sơn được đặt tại đường Bắc Sơn, đối diện Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh, bên cạnh Hoàng thành Thăng Long và Hội trường Ba Đình. Mặc dù vậy, không phải người Tuyên Quang hay người Xứ Thanh nào cũng biết kiến trúc sư Lê Hiệp chính là tác giả.

Đầu năm 1992, thành phố Hà Nội  mở cuộc thi thiết kế đài liệt sĩ Bắc Sơn. Ông biết sự kiện này vào cuối đợt thi tuyển và gửi phương án đến cũng chỉ để cho vui. Mẫu của Lê Hiệp xếp loại hai. Tuy nhiên, điều lạ lùng hy hữu là, khi Thủ tướng Võ Văn Kiệt đến xem đã bỏ phương án chấm giải nhất và ông chọn tác phẩm của Lê Hiệp. Lê Hiệp nói:  “Ý tưởng tác phẩm của tôi rất giản dị. Tôi chỉ định làm ra ngôi miếu và tấm bia nhưng không phải bằng cách xây lên hoặc đắp vào mà là đào xuống hoặc khoét đi, khoét sâu đến mức đục thủng”.

Đài tưởng niệm các Anh hùng liệt sĩ tỉnh.

Đài tưởng niệm Bắc Sơn không những làm danh tiếng Lê Hiệp vượt lên trong giới kiến trúc sư, mà còn tặng ông thêm một người bạn, người thầy tri kỷ: cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt - “anh Sáu Dân”. Kể từ đó, cố Thủ tướng thường đến nhà Lê Hiệp chơi, điều mà ngày xưa Lê Hiệp chưa nghĩ tới.  Và nhiều chuyến công tác, cố Thủ tướng còn rủ ông đi cùng, đến nhiều địa phương từ Nam chí Bắc.

Một lần, cuối tháng 12/2001, sau khi khánh thành tượng đài, Lê Hiệp được ngồi với cố Thủ tướng cả buổi chiều tại Đài tưởng niệm Bắc Sơn... để ngắm, để ngẫm về những ý kiến trái chiều đã thất bại. Cố Thủ tướng tâm sự với Lê Hiệp: “Khi lựa chọn nó ta đâu đã quen biết gì nhau? Thôi, bây giờ thế này, ta chia đôi phần trách nhiệm cùng nhau, có ai khen ta cùng hưởng và ai chê thì ta cùng chịu”.

Kiến trúc sư tài hoa Lê Hiệp? Người Xứ Thanh hay người xứ Tuyên thì ông cũng đã về trời tối ngày 4/10/2025. Chúc cho người sớm siêu thoát.

Lê Tuấn Lộc