Lực lượng quản lý thị trường tỉnh Gia Lai thu giữ nhiều sản phẩm thuốc lá điện tử vi phạm. (Ảnh ĐỨC HÙNG)

Vì vậy, các cơ quan chức năng cần nghiên cứu, xây dựng các khung khổ pháp lý và tham mưu Chính phủ ban hành, nhằm siết chặt quản lý đối với sản phẩm thuốc lá thế hệ mới để đồng bộ với các quy định khác, bảo đảm hiệu quả.

Việt Nam đã có Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá nhằm kéo giảm tình trạng sử dụng thuốc lá ở Việt Nam, cũng như nghiêm cấm hút thuốc lá tại công sở, trường học và các nơi công cộng. Song, do các chính sách quản lý, chế tài xử lý chưa được cụ thể hóa đã khiến thuốc lá thế hệ mới được quảng cáo, bày bán công khai; người dùng, nhất là giới trẻ, học sinh, sinh viên rất dễ dàng tiếp cận, sử dụng, khiến tình trạng sử dụng thuốc lá ở giới trẻ ngày càng tăng.

Khoảng trống pháp lý

Trong các dòng sản phẩm thuốc lá thế hệ mới, thuốc lá điện tử (hay còn gọi là vape, pod), thay vì sử dụng nguyên liệu là lá cây thuốc lá, chúng được thay bằng dung dịch hóa chất; thiết bị dùng pin để làm nóng khoang chứa dung dịch tinh dầu rồi hóa hơi cho người hút sử dụng. Vì ở dạng dung dịch, nên thuốc lá thế hệ mới có thể chứa tới hàng nghìn hợp chất khác nhau như nicotine, propylene glycol và glycerin thực vật.

Thậm chí, nhà sản xuất có thể dễ dàng cho thêm một số thành phần là các chất ma túy, gây nghiện, hướng thần,… để tăng kích thích đối với người dùng. Chính vì vậy, thuốc lá điện tử được các chuyên gia y tế và lực lượng chức năng đánh giá đang gây ra những hệ lụy khôn lường về lối sống và sức khỏe cho người sử dụng so với thuốc lá điếu.

Tiến sĩ Nguyễn Hải Công, chủ nhiệm Khoa lao và bệnh phổi (Bệnh viện Quân y 175) đưa ra cảnh báo, các loại thuốc lá thế hệ mới đang được giới trẻ, đặc biệt là học sinh phổ thông sử dụng rất phổ biến tại các thành phố lớn. Dù các loại thuốc lá đều có hại cho sức khỏe con người, tuy nhiên, đáng nói là các loại thuốc lá thế hệ mới lại chưa có hành lang pháp lý để kiểm soát từ khâu sản xuất, lưu thông, buôn bán cho tới sử dụng. Theo nghiên cứu, hàm lượng chất nicotine có trong thuốc lá thế hệ mới vẫn gây ảnh hưởng cho tim mạch, thần kinh chứ không như lời quảng cáo cho rằng đây là sản phẩm có thể thay thế thuốc lá điếu truyền thống. Do vậy, cần có biện pháp quản lý hiệu quả cũng như tuyên truyền đúng mức về loại sản phẩm này.

Chỉ ra những khó khăn trong thực thi nhiệm vụ, Vụ trưởng Chính sách, pháp chế (Tổng cục Quản lý thị trường) Kiều Dương cho biết, riêng sáu tháng đầu năm 2023, lực lượng quản lý thị trường thành phố Hà Nội đã phát hiện, xử lý 81 vụ vi phạm liên quan đến các loại thuốc lá thế hệ mới, thu giữ 20 nghìn sản phẩm, trị giá hơn 5,1 tỷ đồng, phạt hành chính thu nộp ngân sách hơn 1 tỷ đồng. Còn tại thành phố Hải Phòng, cũng phát hiện và đang trong quá trình xử lý vụ kinh doanh buôn bán 54 nghìn sản phẩm thuốc lá thế hệ mới, trị giá hơn 6 tỷ đồng. Đáng nói là trong số sản phẩm nêu trên có nhiều sản phẩm chứa chất ma túy mới. Tuy nhiên, do không có quy định, khung khổ pháp lý đối với thuốc lá thế hệ mới, cho nên lực lượng chức năng chỉ có thể xử lý các lỗi vi phạm hành chính thông thường như hàng nhập lậu với mức phạt tối đa là 50 triệu đồng, không đủ sức răn đe. Đây là khoảng trống pháp lý cần sớm được hoàn thiện.

Tháo gỡ vướng mắc

Theo nhận định của một số chuyên gia, thuốc lá thế hệ mới đang có những vướng mắc về hành lang pháp lý khi từ trước đến nay trong Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá chỉ nói đến thuốc lá điếu truyền thống, còn các loại thuốc lá mới chưa được mô tả, nhắc đến. Vì vậy, chắc chắn các cơ quan chức năng sẽ phải sửa luật và quy định rõ ràng, chặt chẽ, thuốc lá có bao gồm các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới hay không.

Ngoài ra, Việt Nam cũng chưa có những nghiên cứu cần thiết, chưa đánh giá mức độ nguy hiểm, độc hại, ảnh hưởng của sản phẩm thuốc lá thế hệ mới; các cơ quan chức năng chưa vào cuộc đánh giá xem nên cấm hay đưa vào quản lý loại sản phẩm này thế nào, chế tài ra sao.

Do đó, Phó Tổng Thư ký kiêm Trưởng Ban Pháp chế Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) Đậu Anh Tuấn cho rằng, Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá hiện nay đang định nghĩa thuốc lá theo hướng mở; trong đó bao gồm cả thuốc lá truyền thống được làm từ cây thuốc lá và các nguyên liệu thay thế khác và được chế biến dưới dạng khác. Vì vậy, thuốc lá thế hệ mới cần được quản lý theo luật hiện hành như đang áp dụng cho thuốc lá điếu thông thường và cần được quản lý một cách đồng bộ nằm trong khung pháp lý toàn diện nhằm giải quyết dứt điểm cho những bất cập hiện nay.

Chỉ với chính sách quản lý hiệu quả, mới giúp hạn chế tác hại về sức khỏe, bảo đảm nguồn thu ngân sách nhà nước và xây dựng môi trường kinh doanh lành mạnh, công bằng. Tuy nhiên, trong quy định tại luật hiện chưa rõ cụm từ "nguyên liệu thay thế khác" có bao gồm các loại thuốc lá thế hệ mới hay không. Khi chưa xác định cụ thể trong luật, thuốc lá thế hệ mới là gì thì các cơ quan chức năng, doanh nghiệp, thậm chí cả người dân cũng không thể biết được phải ứng xử với nó như thế nào.

Tại Việt Nam, Luật Phòng, chống tác hại thuốc lá năm 2012 quy định rõ: Với các sản phẩm chứa thuốc lá, cần chịu sự kiểm soát dưới luật. Ngoài ra, Luật Đầu tư năm 2020, Nghị định số 67/2013/NĐ-CP cũng quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật, Phòng, chống tác hại của thuốc lá về kinh doanh thuốc lá làm căn cứ pháp lý phục vụ cho việc quản lý thuốc lá làm nóng.

Trước mắt, trong khi chờ ban hành luật mới hoặc sửa đổi luật, để quản lý hiệu quả các loại thuốc lá mới này, cơ quan chức năng cần có biện pháp, quy định chặt chẽ về tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm, quy chuẩn sản xuất, nhập khẩu. Sau đó, rà soát lại, xác định rõ trong luật, các sản phẩm thuốc lá bao gồm loại gì, có mô tả hết sức cụ thể, rõ ràng, đánh giá kỹ tác động. Trên cơ sở đó, Chính phủ và các bộ, ngành liên quan mới có thể tiếp tục ban hành nghị định, thông tư, văn bản hướng dẫn để xử lý, quản lý các sản phẩm này.

Việc sớm đặt các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới vào khung khổ quy định phù hợp cũng giúp tránh việc quá phổ biến thuốc lá thế hệ mới trong cộng đồng; bảo đảm hiệu quả quản lý, giúp người dùng được tiếp cận với những sản phẩm có nguồn gốc, tiêu chuẩn chất lượng, cũng như thành phần bên trong sản phẩm.

Bộ Công thương vẫn đang trong quá trình sửa đổi Nghị định 67/2013/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá về kinh doanh thuốc lá. Ngoài ra, Bộ Tài chính cũng đang đề xuất bổ sung các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới vào đối tượng chịu thuế đặc biệt.