Nặng nghĩa biên thùy

Nhắc đến họa sĩ Đỗ Đức, giới mỹ thuật nghĩ ngay đến những ký họa đậm sắc đá, hồn rừng và cuộc sống miền cực Bắc. Hơn một nửa thế kỷ sáng tác, ông kiên định lựa chọn vùng cao như một định mệnh nghệ thuật, để từ đó dựng nên cả một “bản đồ thị giác” về phên dậu Tổ quốc - chân thực, giàu văn hóa và đong đầy nhân ái.

Kể chuyện bằng hội họa

Sinh năm 1945 tại Hà Nội, họa sĩ Đỗ Đức sớm theo đuổi con đường hội họa chuyên nghiệp với một lựa chọn táo bạo: Tranh khắc gỗ và đề tài đồng bào các dân tộc thiểu số - lĩnh vực vốn ít người dám dành trọn tâm huyết.

Họa sĩ Đỗ Đức đã dành cả đời để đưa miền đá vào tranh, đưa tri thức đến với trẻ em nơi phên dậu Tổ quốc.

Năm 1973, ông lần đầu đặt chân lên Hà Giang (nay là tỉnh Tuyên Quang). “Chỉ với 23 ngày rong ruổi khắp vùng Cao nguyên đá Đồng Văn, vậy mà sau đó, cả vùng biên viễn ấy theo tôi suốt cuộc đời làm nghệ thuật”, họa sĩ Đỗ Đức kể. Và nay, ở tuổi 80, ngọn lửa đam mê ấy vẫn rực cháy, thôi thúc ông không ngừng sáng tác, biến “mỏ vàng” chất liệu ở rẻo cao thành những tác phẩm sinh động, kể chuyện đất và người biên viễn như: Nắng trên dãy Hồng Ngài, Sương sớm rẻo cao, Huyền thoại Khâu Vai, Tháng Ba ở Xín Cái, Chợ phiên trên núi, Một nẻo biên thùy…

Họa sĩ Anh Thường từng nhận xét khi xem tranh của Đỗ Đức: “Là phong cảnh nhưng đã thành gương mặt đất nước. Nhìn tranh mà muốn bước vào, muốn nghe tiếng đá thở, thấy sức sống của các sắc dân tạo nên phên dậu Tổ quốc”. Đây không chỉ là lời ngợi khen mà còn là sự định vị rất rõ, tranh Đỗ Đức không thuần phong cảnh mà là chân dung văn hóa. Ông thấu hiểu người Mông đến mức từng đường cọ đều “đúng” như thể được vẽ từ trong ký ức của chính họ. Ông biết vì sao đồng bào vẫn bền bỉ dệt lanh bằng tay dù ngoài chợ có thể mua loại rẻ hơn; biết rằng tấm váy cuối đời không chỉ để “quàng khi khuất núi”, mà là sợi dây gửi gắm niềm thương của gia đình, mạch nguồn của dòng tộc. Sự am hiểu ấy không đến từ cái nhìn của người ngoài cuộc mà từ việc cùng ăn, cùng ở, cùng sẻ chia, từ sự tôn trọng và tình cảm chân thành dành cho những cộng đồng nơi biên viễn.

Đặc biệt, họa sĩ Đỗ Đức có tới 14 tác phẩm được Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam sưu tập, 15 tác phẩm lưu giữ tại Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Thái Nguyên. Ở đó, ông không chỉ ghi chép hiện thực mà còn “phiên dịch” văn hóa bằng ngôn ngữ hội họa, chưng cất từ chất liệu đời sống thường ngày thành những tầng cảm xúc thẩm mỹ. Những bức tranh của ông vì thế mang giá trị như những “tư liệu sống”, góp phần lưu giữ ký ức văn hóa vùng cao trong bối cảnh hiện đại hóa đang cuốn trôi nhiều giá trị truyền thống. Đó là cách ông tiếp nối dòng chảy nghệ thuật dân tộc bằng con mắt của người họa sĩ và trái tim của người tri âm với văn hóa bản địa.

Họa sĩ Đỗ Đức (thứ 2 từ trái qua phải) và các thành viên Quỹ hoa của đá trong ngày khánh thành Điểm trường Mầm non thôn Há Đề.

Dùng nghệ thuật để lan tỏa nhân văn

Tình yêu của họa sĩ Đỗ Đức dành cho Cao nguyên đá Đồng Văn không chỉ thể hiện trên giá vẽ mà còn chuyển hóa thành những hành động mang giá trị xã hội. Ông không xem hội họa đơn thuần là sáng tác, mà là cách kết nối với cộng đồng, dùng nghệ thuật để lan tỏa giá trị nhân văn.

Năm 2013, trong lần đầu tổ chức triển lãm tại Chợ phiên Đồng Văn, ông trưng bày 21 tác phẩm về vùng Cao nguyên đá. “Tại triển lãm ấy, tôi ủng hộ hai bức tranh “Mẹ trong đá” và “Gặp nhau trên nương” để Ban tổ chức đấu giá lấy tiền tặng cho hai hộ dân là anh Giàng Mí Lúa và Vừ Mí Già, mỗi người một ngôi nhà mới. Mọi việc đã hoàn thành mỹ mãn. Mục đích tôi “tặng tranh - đấu giá - làm nhà tặng người dân” là để gửi lời tri ân tới mảnh đất Cao nguyên đá Đồng Văn, nơi đã nuôi nấng con đường nghệ thuật của tôi”, họa sĩ Đỗ Đức trải lòng.

Nối tiếp kết quả trên, năm 2024, tại triển lãm cá nhân lần thứ 7 tại Thủ đô Hà Nội, họa sĩ Đỗ Đức đã giới thiệu hơn 50 bức tranh sơn dầu khổ lớn ghi lại cảnh sắc, con người xứ Tuyên. Ấn tượng trong đó, tác phẩm “Trên nương” được đấu giá với số tiền 4.000 USD cùng gần 70 triệu đồng tiền ủng hộ từ các nhà hảo tâm, được chuyển vào Quỹ Hoa của đá để xây điểm trường vùng cao Tuyên Quang.

Gặp nhau trên nương là một trong 2 tác phẩm của họa sĩ Đỗ Đức được đấu giá để lấy kinh phí xây nhà cho hộ nghèo ở xã Đồng Văn.

Những triển lãm ấy đánh dấu nét son sáng trên hành trình vẽ để sẻ chia với đồng bào rẻo cao của họa sĩ Đỗ Đức. Đặc biệt, với hơn một thập kỷ đồng hành cùng nhóm Quỹ Hoa của đá, họa sĩ Đỗ Đức và các thành viên đã vận động thành công sự ủng hộ của nhiều cá nhân, doanh nghiệp hảo tâm nhằm “thắp lửa” tương lai cho trẻ em miền núi. Từ đây, 41 lớp học khang trang được dựng xây với đầy đủ học cụ và phòng lưu trú giáo viên, trải dài tại 18 điểm trường trên Cao nguyên đá Đồng Văn. Đến nay, đã có hơn 3.500 lượt trẻ em không còn phải lặn lội xa xôi mà được học tập ngay tại bản.

Cô giáo Sùng Thị Say, Hiệu trưởng Trường Mầm non Giàng Chu Phìn, xã Mèo Vạc chia sẻ: “Từ nguồn kinh phí đấu giá tranh của họa sĩ Đỗ Đức và Quỹ hoa của đá, hai điểm trường Tìa Cua Si 2 (khánh thành tháng 5/2023) và Đề Lảng (tháng 8/2025) với tổng vốn gần 610 triệu đồng đã được xây dựng khang trang, tạo điều kiện học tập tốt hơn cho 67 học sinh, 100% là trẻ em dân tộc Mông”. Đặc biệt hơn, thế hệ học sinh đầu tiên trong ngôi trường mới tại thôn Phìn Chải A, xã Yên Minh năm xưa giờ đã có 7 em bước chân vào lớp 10, mở ra cánh cửa tương lai tươi sáng.

Hơn nửa thế kỷ gắn bó với đá và rừng, họa sĩ Đỗ Đức không chỉ kiến tạo một “bản đồ thị giác” về miền biên cương, mà còn lan tỏa nhân ái bằng chính tài năng nghệ thuật của mình. Từ những nét cọ thấm đẫm văn hóa bản địa đến những lớp học mọc lên giữa Cao nguyên đá, họa sĩ Đỗ Đức đã chứng minh nghệ thuật đích thực không chỉ để chiêm ngưỡng, mà phải chuyển hóa thành hành động thiết thực. Ông đã gửi trái tim nghệ thuật vào núi rừng và nhận lại một sự nghiệp khác biệt - sự nghiệp của người gieo chữ, mở lối tương lai cho trẻ em nơi phên dậu Tổ quốc.

Thu Phương