Theo số liệu của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh năm 2023, ngành đã kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn tỉnh với 16 dân tộc. Theo đó, hiện nay trên địa bàn toàn tỉnh có 425 di sản. Ngành cũng tiến hành kiểm kê 40 di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh; lập hồ sơ di sản văn hóa phi vật thể trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

Đầu tháng 6-2023, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã cấp chứng nhận 4 di sản văn hóa phi vật thể của tỉnh gồm: Lễ hội Đình Hồng Thái, xã Tân Trào (Sơn Dương); tri thức và tập quán trồng lúa nước của người Tày xã Lăng Can, xã Hồng Quang, xã Khuôn Hà, xã Thượng Lâm, xã Phúc Yên (Lâm Bình); lễ nhảy lửa của người Pà Thẻn, xã Hồng Quang (Lâm Bình); tri thức về cọn nước của người Tày xã Trung Hà, xã Hà Lang (Chiêm Hóa); xã Côn Lôn (Na Hang); xã Phúc Yên (Lâm Bình) vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, nâng tổng số di sản văn hóa phi vật thể quốc gia của tỉnh lên 16 di sản.

Nghi lễ nhảy lửa của người Pà Thẻn - huyện Lâm Bình.

Người Pà Thẻn ở Tuyên Quang cư trú chủ yếu tại thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang (Lâm Bình) và xã Linh Phú (Chiêm Hóa), với khoảng 700 nhân khẩu. Khi nhắc đến người Pà Thẻn là người ta nhắc đến lễ nhảy lửa và ngược lại. Lễ nhảy lửa của đồng bào thường diễn ra vào lúc nông nhàn, khi mọi công việc đồng áng đã xong, vào khoảng ngày 16-10 âm lịch năm trước đến 16-1 âm lịch năm sau. Nghi lễ được tổ chức ở một khoảng sân rộng ở thôn và chia làm hai phần, cúng trước khi mặt trời lặn diễn ra khoảng 3 - 4 tiếng và nhảy lửa sau khi trời tối diễn ra trong khoảng 1 tiếng.

Phần đầu là phần thầy cúng gọi mời thần linh tới tham gia lễ và nhập vào các học trò. Phần hai là nghi lễ nhảy lửa, một đống lửa to đã được đốt sẵn cháy thành than đỏ rực. Những người tham gia nhảy lửa sẽ thay nhau nhảy vào đống than hồng, dùng cả tay và chân trần để phá cho tới khi tàn lửa. Điều huyền bí nhất của lễ nhảy lửa là các chàng trai Pà Thẻn đã dũng mãnh nhảy những bước chân trần trên than hồng mà không hề bị bỏng. 

Lễ nhảy lửa mang bản sắc riêng của cộng đồng người Pà Thẻn, có tác động mạnh mẽ, sâu sắc đến đời sống tâm linh, đến việc hun đúc nên tâm hồn, tính cách người Pà Thẻn, thể hiện sức mạnh phi thường của con người dám đương đầu với khó khăn, thách thức, xua đuổi những điều không may mắn. Nghệ nhân Phù Văn Thành, thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang (Lâm Bình), người tâm huyết trong thực hành, giữ gìn và trao truyền nét văn hóa đặc sắc Lễ nhảy lửa của người Pà Thẻn chia sẻ: Lễ nhảy lửa để tạ ơn thần linh phù hộ cho một năm mùa màng tốt tươi, cuộc sống no ấm, dân làng khỏe mạnh không ốm đau bệnh tật, qua đó góp phần giáo dục truyền thống, tinh thần cố kết cộng đồng bền chặt cho các thế hệ người Pà Thẻn.

Huyện Lâm Bình là địa phương sớm nhất trong tỉnh tổ chức đón nhận bằng ghi danh vào ngày 26-9. Chị Lý Thị Toàn, thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang cho biết, đã nhiều ngày nay chị đứng ra tổ chức cho đội văn nghệ tập luyện để phục vụ Lễ đón nhận quyết định Lễ nhảy lửa của người Pà Thẻn, xã Hồng Quang vào danh mục di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia. Chị bảo, là người con Pà Thẻn, khi lễ nhảy lửa của ông cha mình được ghi nhận và vinh danh, việc gì nhỏ bé nhất trong khả năng làm được, chị sẽ dốc sức để làm tốt nhất ở mức có thể.

Cùng chung niềm phấn khởi đó, anh Làn Văn Lâm, thôn Thượng Minh cho biết, anh cũng đang tích cực tập luyện văn nghệ các làn điệu hát giao duyên, hát đối đáp, đặc biệt là những tiết mục "Hội cầu lửa", "Những cô gái Pà Thẻn" cho ngày hội chung của xã. Anh Lâm bảo những ngày này, bà con trong thôn tự giác dọn dẹp vệ sinh đường làng, ngõ xóm, người Pà Thẻn đang háo hức đón chờ và sẵn sàng phục vụ Lễ đón nhận quyết định với tâm thế hào hứng, phấn chấn nhất.

Đồng chí Nguyễn Thành Trung, Ủy viên Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh, Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch UBND huyện Lâm Bình cho biết: Thời gian tới, để làm tốt công tác bảo tồn, gìn giữ, phát huy bền vững giá trị di sản, rất cần sự phối hợp chặt chẽ của các ngành chức năng cũng như sự chung tay của cả cộng đồng. Các di sản cần được quản lý và tổ chức tốt, đặc biệt cần tuyên truyền để người dân nhận thức rõ việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản sẽ đem lại lợi ích trong phát triển kinh tế; phát huy giá trị di sản cần gắn với nâng cao đời sống của người dân, góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.

Trong khuôn khổ Lễ đón nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia của huyện Lâm Bình (ngày 26-9) còn diễn ra các hoạt động văn hóa, thể thao; các gian hàng trưng bày thổ cẩm; các sản phẩm đặc trưng dân tộc Pà Thẻn; tổ chức giã cốm để du khách trải nghiệm; trình diễn dệt thêu thổ cẩm Pà Thẻn; gói bánh sừng trâu; thi đấu các môn thể thao truyền thống dân tộc Pà Thẻn và các hoạt động vui chơi trải nghiệm của học sinh Trường Phổ thông dân tộc bán trú Tiểu học và THCS Hồng Quang (Lâm Bình).