Vở diễn được Nghệ sĩ Nhân dân Lê Hùng đạo diễn dựa trên kịch bản chèo của tác giả-thạc sĩ Lê Thế Song, kịch bản văn học: Cố tác giả Hoàng Luyện-Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2017. Dựa trên những tư liệu lịch sử có thật về Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm (1875-1929), thông qua mạch diễn chân thực, cảm động, vở diễn đưa khán giả đến với không gian ước lệ của nghệ thuật chèo truyền thống để hiểu hơn về người con ưu tú của mảnh đất Thái Bình.

Sinh ra trong một gia đình nhà Nho nghèo tại làng Ngọc Đình, tổng Hà Lý, huyện Duyên Hà, phủ Tiên Hưng (nay là xã Văn Cẩm, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình), cậu bé Nguyễn Văn Cẩm sớm bộc lộ tư chất thông minh với tài sáng tác thơ phú, làm câu đối ứng khẩu... Lên 8 tuổi, Nguyễn Văn Cẩm được cha cho dự kỳ thi khảo khóa chuẩn bị cho kỳ thi hương sau đó tại trường Nam Định và đạt loại ưu, được Vua Tự Đức ban chỉ dụ khen thưởng, cấp tiền gạo ăn học. Kỳ Đồng, có nghĩa đứa trẻ kỳ tài là tên gọi được Vua Tự Đức sắc phong cho Nguyễn Văn Cẩm.

Năm 1887, nhằm tách Kỳ Đồng khỏi phong trào yêu nước của nhân dân ta và để thực hiện âm mưu lâu dài là dùng người Nam để trị người Nam, thực dân Pháp đưa Kỳ Đồng sang du học tại Algeria thuộc Pháp khi cậu mới 12 tuổi. Tuy nhiên, ý đồ ấy đã bị phá sản bởi sau 9 năm du học trở về, Kỳ Đồng không làm quan cho Pháp mà xin đi khẩn hoang ở vùng núi Yên Thế, mở mang đồn điền, âm thầm chiêu mộ nhân công, xây dựng căn cứ, chuẩn bị lực lượng chống Pháp. Kế hoạch bại lộ, Kỳ Đồng bị người Pháp đưa đi lưu đày biệt xứ. Dù chí lớn không thành, mưu tính khởi nghĩa chống lại thực dân Pháp bị ngăn chặn, nhưng tinh thần yêu nước của Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm đã trở thành ngọn đuốc thổi bùng lên ngọn lửa đấu tranh và tinh thần quật cường chống ngoại xâm của người dân trong nước.

Khi nhận được đề nghị viết kịch bản chèo cho vở diễn, tác giả Lê Thế Song đã phải dành rất nhiều thời gian để nghiên cứu, tìm hiểu những câu chuyện liên quan Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm. Bởi cụ chỉ sống hơn 10 năm ở quê hương, phần lớn thời gian rơi vào lúc còn nhỏ cho nên tư liệu lịch sử không nhiều. Rất may, từ di sản nghệ thuật của cố tác giả Hoàng Luyện, cũng là bố vợ anh, anh tìm thấy kịch bản văn học được viết từ năm 1995 về nhân vật Kỳ Đồng. Từ đây, anh đã chỉnh lý, bồi đắp thêm một số chi tiết để chuyển thành kịch bản chèo trên cơ sở tôn trọng những cứ liệu lịch sử.

Đảm nhận vai trò đạo diễn, Nghệ sĩ Nhân dân Lê Hùng đã tạo cho "Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm" những "gia vị" rất riêng thông qua nhiều mảng miếng sân khấu hấp dẫn, mang đến các lớp diễn phục hiện, giãn cách đầy nghệ thuật được tiếp nối bằng mạch hành động nhanh. Ở đó, người xem được bắt gặp nhiều cảnh diễn thấm đẫm chất điện ảnh, tiêu biểu như: Cảnh cậu bé Kỳ Đồng đưa tay vào túi quần khoe ba quả trứng để từ sáng đã nở thành chim, cậu đưa tay tung những chú chim bay cao trên sân khấu và hướng mắt nhìn theo, thể hiện khao khát cháy bỏng đất nước được tự do; hay cảnh cô Trai bên ngọn đèn dầu hướng mắt về nơi xa trông ngóng người yêu nơi viễn xứ đến mức bấc lụi dầu hao,... Sự xuất hiện của dàn đế ngay trên sân khấu trong vai trò vừa dẫn chuyện, vừa đối thoại với các nhân vật trong vở diễn cũng là điểm nhấn mang đến nhiều thú vị.

Làm nên sức hấp dẫn của vở diễn, không thể không nói đến khả năng ca, diễn của những diễn viên đến từ nôi chèo của cả nước. Với "Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm", bên cạnh sự xuất hiện của những nghệ sĩ đã khẳng định được tên tuổi như Nghệ sĩ Ưu tú Văn Bằng (vai dàn đế), Nghệ sĩ Ưu tú Ánh Điện (vai cụ Đồ Tỵ), Nghệ sĩ Ưu tú Thúy Hà (vai cô Trai)..., Nhà hát Chèo Thái Bình còn khẳng định được thực lực của một đội ngũ hùng hậu diễn viên trẻ tuổi. Vào vai chính Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm, diễn viên trẻ tài năng Trọng Khởi đã khẳng định được bản lĩnh diễn xuất chắc chắn. Trọng Khởi tâm sự, khi nhận vai anh khá áp lực bởi dù đã thể hiện vai chính trong một số vở diễn nhưng đây là lần đầu đảm nhận một vai khó, giàu màu sắc, đa tính cách như nhân vật Kỳ Đồng. Trong chưa đầy một tháng, anh đã nỗ lực giảm 6kg để phù hợp ngoại hình nhân vật.

Với sự đầu tư tổng thể trong dàn dựng, sau đêm tổng duyệt, vở diễn nhận được đánh giá cao từ nhiều bạn nghề cũng như sự hưởng ứng của người dân địa phương. Ngoài tham dự Liên hoan Chèo toàn quốc, vở diễn cũng được lên kế hoạch biểu diễn tại nhiều trường học, điểm dân cư ở Thái Bình để người dân được tưởng nhớ về Kỳ Đồng Nguyễn Văn Cẩm-nhà yêu nước tiêu biểu trong phong trào chống thực dân Pháp những năm cuối thế kỷ 19.